Φιλόσοφοι, ψυχολόγοι κοινωνιολόγοι και εγκληματολόγοι έχουν ασχοληθεί εκτενώς με συμπεριφορές ανηλίκων που ξεπερνούν τα όρια, δηλαδή όσες χαρακτηρίζονται παραβατικές από το κοινωνικό σύνολο και από τον νόμο. Παραπτώματα, παραβάσεις και εγκληματικές ενέργειες ανηλίκων ανήκουν στις παραβιάσεις του ποινικού κώδικα όπως και αυτές των ενηλίκων.
Στο παρελθόν υπήρχαν ανήλικοι στους δρόμους των αναπτυσσόμενων χωρών που έκαναν μικροκλοπές ή παρέες οπλισμένων ανηλίκων σε χώρες με αυξημένη παραβατικότητα όπως η Βραζιλία. Όμως, τα τελευταία χρόνια πολυάριθμα επεισόδια βρίσκονται στο επίκεντρο των συζητήσεων της κοινής γνώμης εξαιτίας της αύξησης του φαινομένου και του διάχυτου συναισθήματος ανασφάλειας και στις αναπτυγμένες χώρες.
Μέσα στις δικαστικές αίθουσες βρίσκονται συχνά ανήλικοι για κλοπές, βανδαλισμούς, σεξουαλικές επιθέσεις, αρπαγές, φόνους, χρήση και εμπόριο αλκοόλ ή ναρκωτικών. Οι απειλές κατά της ζωής και η πορνογραφία ανηλίκων έχει λάβει μεγάλες διαστάσεις στα κοινωνικά δίκτυα. Μερικά παραπτώματα συνηθίζεται να γίνονται ομαδικά ή και με τη συμμετοχή των γονιών.
Την κρίσιμη, λοιπόν, αυτή στιγμή της ζωής του ανήλικου παραβάτη η ποινική δικαιοσύνη έχει τιμωρητικό χαρακτήρα. Ωστόσο, από την πλευρά της μάθησης και της επιμόρφωσης ανοίγεται ένα ευρύ πεδίο εφαρμογής ψυχοκοινωνικών μηχανισμών και προγραμμάτων ώστε να απομακρυνθεί ο νεαρός παραβάτης από την ανάγωγη και εγκληματική συμπεριφορά.
Ένα πρώτο βήμα είναι να γίνει αντιληπτό ότι κάθε περίπτωση είναι μοναδική. Οι παράγοντες κινδύνου ποικίλουν. Μερικοί ανήλικοι δεν μπορούν να εξηγήσουν την αναστάτωση που νιώθουν ώστε να φτάσουν σε μια παραβατική συμπεριφορά. Είναι η αναζήτηση ευχαρίστησης, η κάλυψη του ψυχικού κενού, τα έντονα συναισθήματα, η έλλειψη αυτοελέγχου; Άλλοτε, αναφέρουν ότι επανέλαβαν τις αποκλίνουσες συμπεριφορές που έβλεπαν να κάνουν και οι γονείς τους, ότι τους έλειπε επικοινωνία ή φροντίδα από τους γονείς τους ή ότι ήταν υπερβολικά αυστηροί ή για να τους προσέξουν οι άλλοι. Ακόμη και η έλλειψη ενδιαφερόντων ή μια κοπάνας από το σχολείο ή ένα επεισόδιο σχολικού εκφοβισμού μπορεί να καταλήξουν σε παραβατική πράξη. Έχει βρεθεί ότι τα αίτια της ανήλικης παραβατικότητας είναι συνδυασμός πολλών παραγόντων και όχι απαραιτήτως της κοινωνικοοικονομικής κατάστασης της οικογένειας.
Μερικές έρευνες έφεραν στο φως την επιθυμία των ίδιων των ανηλίκων να μην μεσολαβεί μεγάλο χρονικό διάστημα μεταξύ της παραβατικής συμπεριφοράς και των διαδικασιών παρέμβασης. Για αυτούς η επανάκαμψη μπορεί να είναι ευκολότερη αν συνεργάζονται αρμονικά όσοι εμπλέκονται στην υπόθεσή τους. Και φυσικά θεωρούν ότι χρειάζονται χρόνο και επικοινωνία με τους γονείς τους για να αλλάξουν.
Ας ανοίξουμε, λοιπόν, τα αυτιά μας στα μηνύματα των νέων, ας τους παρατηρήσουμε, ας γίνουμε φίλοι τους, ας τους σεβαστούμε, ας μην θεωρούμε δεδομένο ότι μπορούν να είναι αυτόνομοι.
Γιατί, τελικά, οι ανήλικοι παραβάτες δεν είναι θύτες από μόνοι τους αλλά ενεργούν σύμφωνα με αυτό που βιώνουν και μαθαίνουν. Επομένως, είναι τα αληθινά θύματα της οικογενειακής δυσλειτουργίας, της έλλειψης κοινωνικής και θεσμικής οργάνωσης.
*Φιλόλογος, Μεταπτυχιακό «Εκπαιδευτική Ψυχολογία»
και Μεταπτυχιακό «Διδασκαλία της Ελληνικής ως Δεύτερης / Ξένης Γλώσσας»
